Του Ζαφείρη Χατζηδήμου
Η Βοσνία και Ερζεγοβίνη βρίσκεται στην πιο εύθραυστη περίοδό της εδώ και χρόνια. Η Σερβική Δημοκρατία (Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία), το μικρότερο από τα δύο εθνοτικά διαιρεμένα μέρη της, κάνει προσεκτικά αλλά σταθερά βήματα για να αποσχιστεί, λόγω εντάσεων και διαφορών που έχει σχετικά με την διεθνή εποπτεία της χώρας.
Μια σοβαρή διαφωνία σχετικά με το ποιος θα επιβλέψει τις τοπικές εκλογές που θα διεξαχθούν στις 6 Οκτωβρίου, δημιούργησε αντιπαράθεση μεταξύ των ηγετών της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας και του Ύπατου Εκπροσώπου Κρίστιαν Σμιτ, του διεθνούς επόπτη που έχει διοριστεί στο πλαίσιο των ρυθμίσεων που έχουν εξασφαλίσει την εύθραυστη ειρήνη της χώρας εδώ και σχεδόν τρεις δεκαετίες. Η κρίση αυτή ξέσπασε λίγες μέρες μετά τις 21 Μαρτίου, όταν οι ηγέτες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενέκριναν την έναρξη των διαπραγματεύσεων ένταξης με το Σαράγεβο.
Αν και ο φόβος διάλυσης δεν είναι άμεσος, εάν συμβεί, η γειτονική Σερβία θα βρεθεί υπό πίεση να υποστηρίξει την Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία, αν και το επιφυλακτικό Βελιγράδι γνωρίζει ότι κάτι τέτοιο θα καταστρέψει τις σχέσεις του με τη Δύση, αλλά το κυριότερο, ότι μπορεί να ξεσπάσει ένας νέος κύκλος βίας μεταξύ των Σερβοβόσνιων και των Βόσνιων και να αναγκαστεί να επέμβει στρατιωτικά.
Για την ώρα, η κρίση είναι πολιτική, αλλά οι προκλήσεις για την επίλυσή της παραμένουν σημαντικές. Οι ηγέτες στη Μπάνια Λούκα (πρωτεύουσα των Σερβοβόσνιων) για πρώτη φορά έχουν προχωρήσει πέρα από τη ρητορική της απόσχισης και έχουν λάβει συγκεκριμένα μέτρα για να αρνηθούν την εξουσία του Σαράγεβο στο έδαφος της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας, περνώντας νόμους που προληπτικά απορρίπτουν όλες τις μελλοντικές αποφάσεις του συνταγματικού δικαστηρίου και του Ύπατου Εκπροσώπου του ΟΗΕ, γερμανού Κρίστιαν Σμιτ.
Ο Πρόεδρος της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας Μίλοραντ Ντόντικ έχει ζητήσει μάλιστα την υποστήριξη των θέσεών του από την Ρωσία, την Σερβία και την Ουγγαρία, ενώ μιλώντας στα τοπικό κοινοβούλιο υποσχέθηκε ότι η ανεξαρτησία θα έρθει όταν η γεωπολιτική το επιτρέψει. Υποθέτει μάλιστα ότι μια τέτοια ευκαιρία μπορεί να προκύψει αν ο Ντόναλντ Τραμπ εκλεγεί για δεύτερη φορά Πρόεδρος των ΗΠΑ τον ερχόμενο Νοέμβριο. Η ΕΕ και τα κράτη μέλη έχουν μοχλό επιρροής στη Βοσνία, συμπεριλαμβανομένης της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας, τον οποίο πρέπει να χρησιμοποιήσουν εντατικά, ώστε να μην επιδεινωθεί η κατάσταση.
Σύγκρουση Κομματικής Εξουσίας
Η παρούσα διαφωνία έγκειται στο ερώτημα ποιος ασκεί την ανώτατη εξουσία στην Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία – η δική της κυβέρνηση ή κάποιος συνδυασμός της κεντρικής κυβέρνησης και του Ύπατου Εκπροσώπου. Η ειρηνευτική συμφωνία του Ντέιτον που τερμάτισε τον τετραετή πόλεμο της Βοσνίας τον Νοέμβριο του 1995 απάντησε σε αυτό το ερώτημα μόνο στα χαρτιά.
Δημιούργησε μια ονομαστικά κυρίαρχη κεντρική κυβέρνηση, αλλά με λίγες εξουσίες, ικανή να ενεργεί μόνο όταν συμφωνούν οι εκπρόσωποι όλων των εθνών που απαρτίζουν την Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Δηλαδή: οι Βόσνιοι οι Κροάτες και Σέρβοι. Δημιούργησε επίσης τον θεσμό του Ύπατου Εκπροσώπου, ο οποίος διορίζεται από το Συμβούλιο Εφαρμογής της Ειρήνης έχοντας μεγάλη εμπλοκή στα εσωτερικά του βαλκανικού κράτους, όπως να διορίζει ή να απομακρύνει αξιωματούχους και να θεσπίζει ή να τροποποιεί την νομοθεσία. Επί της ουσίας, ο ρόλος του Ύπατου Εκπροσώπου δημιουργεί τεράστια τριβή και θεωρείται – ιδιαίτερα από τους Σέρβους – ότι στερείται δημοκρατικής νομιμοποίησης λόγω ελλείψεως λαϊκής εντολής.
Στην πράξη, η Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία παρέμεινε υπεύθυνη στο δικό της έδαφος, αλλά με συνεχή κίνδυνο να ακυρωθούν οι αποφάσεις της από την κυβέρνηση ή τον Ύπατο Εκπρόσωπο που χρησιμοποιεί τις λεγόμενες «Εξουσίες της Βόννης».
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Πρόεδρος της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας Μ. Ντόντικ και ο Ύπατος Εκπρόσωπος Κ. Σμιτ βρίσκονται σε πορεία σύγκρουσης χωρίς προς το παρόν να υπάρχουν σημάδια άμβλυνσης των διαφωνιών τους.
Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, καθώς ο Ντόντικ έχει γίνει πιο απειλητικός απειλώντας με απόσχιση από την εύθραυστη δημοκρατία, το γραφείο του Ύπατου Εκπροσώπου έχει γίνει πιο επιθετικό στη χρήση των εξουσιών της Βόννης. Μάλιστα σε μια επίδειξη ισχύος, πριν από 3 μήνες ο Σμιτ επέβαλε σαρωτικές τροποποιήσεις στον εκλογικό νόμο της Βοσνίας με την αιτιολογία πως αυτό γίνεται για να μειωθεί η δυνατότητα αλλοίωσης των εκλογικών αποτελεσμάτων η οποία κατά των Υπατο Εκπρόσωπο έχει καταστεί καρκίνωμα για την εκλογή και τις αρμοδιότητες της ομοσπονδιακής κυβέρνησης.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη που ασχολούνται με τη Βοσνία, ιδίως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η Ολλανδία, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την επιρροή τους στον Ύπατο Εκπρόσωπο για να τον αποθαρρύνουν από την άσκοπη χρήση των μεγάλων εξουσιών του, καθώς αυτό πιθανότατα θα ωθήσει την Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία περαιτέρω στον δρόμο προς την απόσχιση.
Η Εθνοσυνέλευση της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας, η οποία δεν αποδέχεται την εξουσία του Σμιτ, αποφάσισε τρεις ημέρες αργότερα να θεσπίσει δικό της εκλογικό νόμο. Επίσης, απείλησε να δώσει εντολή στους Σέρβους εκπροσώπους να πάψουν να συμμετέχουν στους κρατικούς θεσμούς της Βοσνίας και να αποσυρθούν από τις ένοπλες δυνάμεις του κράτους, το σύστημα ΦΠΑ και το κρατικό σώμα που διορίζει δικαστές.
Η πρεσβεία των ΗΠΑ στο Σαράγεβο επενέβη άμεσα, χαρακτηρίζοντας σε πρώτη φάση το εν λόγω ψήφισμα «άμεση επίθεση» στη δομή του κράτους της Βοσνίας και στη συμφωνία του Ντέιτον. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, δύο εβδομάδες αργότερα, στα μέσα Απριλίου, η διπλωματική αποστολή των ΗΠΑ προειδοποίησε για σοβαρές συνέπειες ενάντια σε οποιονδήποτε εμπλεκόμενο μέρος στη διοργάνωση αυτού που αποκάλεσε «αντισυνταγματικό, παράλληλο εκλογικό σύστημα». Και φυσικά εννοούσε τους Σερβοβόσνιους.
Προσπαθώντας να προλάβουν την άμεση κλιμάκωση και να υπάρξει χρόνος για περεταίρω διαπραγματεύσεις, οι Βόσνιοι εκπρόσωποι της κυβέρνησης κατέθεσαν έφεση κατά του εκλογικού νόμου της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας στο συνταγματικό δικαστήριο της Σερβοβοσνιακής Δημοκρατίας. Η έφεση η οποία ναι μεν αναμένεται να απορριφθεί και να εγκριθεί ο νέος εκλογικός νόμος, όμως με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, απομένει πολύς λίγος χρόνος για να οργανώσει η οντότητα τις εκλογές του Οκτωβρίου με νέο εκλογικό νόμο.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Μπάνια Λούκα συμφώνησε έτσι στις 21 Μαΐου να συμμετάσχει στις τοπικές εκλογές με τον νέο νόμο.
Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η διαμάχη με τον Ύπατο Εκπρόσωπο έχει τελειώσει, αλλά οι ηγέτες της Βοσνίας έχουν άλλη μια ευκαιρία τουλάχιστον, να βρουν μια διαπραγματευτική λύση πριν οι εθνικές εκλογές του 2026 αποτελέσουν την «τέλεια καταιγίδα».
Η στρατηγική της Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία συνεχίζει να είναι μία: Στο να απομακρύνει τον Ύπατο Εκπρόσωπο και άλλους ξένους αξιωματούχους (άλλο ένα κατάλοιπο του συντάγματος του Ντέιτον είναι ότι οι ξένοι δικαστές κατέχουν τρεις από τις εννέα θέσεις στο συνταγματικό δικαστήριο), ενώ περιμένουν μια ευκαιρία να αποσχιστούν και να ενωθούν με τη Σερβία. Αυτή η εκστρατεία εντάθηκε μετά την επιβολή του εκλογικού νόμου από τον Σμιτ.
Δίκη του Μ. Ντόντικ
Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά ο σερβοβόσνιος ηγέτης τελεί υπό σε δίκη ενώπιον του Δικαστηρίου της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης επειδή αρνήθηκε να εφαρμόσει τις αποφάσεις του Ύπατου Εκπροσώπου! Αδίκημα που ο Σμιτ πρόσθεσε στον ποινικό κώδικα μόλις πριν από ένα χρόνο, την 1η Ιουλίου 2023. Ο Ντόντικ κατέθεσε στις κατηγορίες εναντίον του χλευάζοντας τον Επίτροπο, παρουσιάζοντας τον εαυτό του σαν έναν πολιτικό αντάρτη υπέρ της δημοκρατίας απέναντι σε έναν «ξένο». Συμμετέχει στη δίκη, αλλά τόνισε ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να τον συλλάβουν θα αντιμετωπιστεί με βίαιη αντίδραση εκ μέρους όλης της σερβοβοσνιακής κοινότητας.
Το κόμμα του έχει επίσης δηλώσει επισήμως ότι δεν θα αποδεχτεί καταδικαστική απόφαση η οποία – βάσει του νέου νόμου – θα μπορούσε να οδηγήσει τον Ντόντικ σε έως και πέντε χρόνια φυλάκισης. Και δεν είναι μόνο αυτό. Ακόμη και πριν από την έκδοση της απόφασης, το δικαστήριο μπορεί προσωρινά να τον απομακρύνει από το αξίωμα αν κρίνει ότι είναι πιθανό να επαναλάβει το αδίκημα, ενώ σε περίπτωση που η κατάσταση φτάσει στα άκρα, ο Ύπατος Εκπρόσωπος έχει το δικαίωμα να τον αποπέμψει.
Φυσικά σε αυτό το ενδεχόμενο η κρίση θα κλιμακωθεί και τότε η Βοσνία θα βρεθεί σε αγεωγράφητα ύδατα. Είναι δύσκολο να προβλεφθεί ποιος θα επικρατήσει και αν ο τρόπος θα είναι βίαιος ή διπλωματικός.
Η πρεσβεία των ΗΠΑ στο Σαράγεβο χαρακτήρισε σε πρώτη φάση το εν λόγω ψήφισμα «άμεση επίθεση» στη δομή του κράτους της Βοσνίας και στη συμφωνία του Ντέιτον. Και δύο εβδομάδες αργότερα, προειδοποίησε για σοβαρές συνέπειες ενάντια σε οποιονδήποτε εμπλεκόμενο μέρος στη διοργάνωση αυτού που αποκάλεσε «αντισυνταγματικό, παράλληλο εκλογικό σύστημα». Και φυσικά εννοούσε τους Σερβοβόσνιους.
Αυτό μπορεί να εξαρτηθεί τελικά από την υποστήριξη που θα λάβει ο Ντόντικ από το εξωτερικό και οι χώρες κλειδιά είναι δύο: Η Ρωσία και η Σερβία.
Η Ρωσία δεν έχει ξεκαθαρίσει δημόσια την στάση της στο θέμα και αυτό είναι αναμενόμενο. Απασχολούμενη με τον πόλεμο στην Ουκρανία και την σύγκρουση στη Μέση Ανατολή το λιγότερο που θα ήθελε αυτή τη στιγμή είναι μια νέα ανοικτή πολιτική αντιπαράθεση με την Δύση για τους Σερβοβόσνιους. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να κινείται δια μέσω άλλων οδών, ανεπίσημων και παρασκηνιακών.
Για τη Σερβία, ωστόσο, η κατάσταση θα αποτελούσε άμεσα ένα τεράστιο δίλημμα ασφάλειας. Η υποστήριξη της απόσχισης της Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία πιθανότατα θα κατέστρεφε τις σχέσεις με την ΕΕ και τις ΗΠΑ, ενώ από την άλλη η άρνηση υποστήριξης στους Σερβοβόσνιους θα ξεσήκωνε την κοινή γνώμη της Σερβίας. Πάντως προς το παρόν, το Βελιγράδι εξακολουθεί να προσπαθεί να αποφύγει αυτή την μονομερή επιλογή δηλώνοντας την ατσάλινη υποστήριξη της Σερβίας για τη συμφωνία του Ντέιτον, σε κοινή πορεία όμως με τη δικαιοσύνη και τους αδελφικούς δεσμούς με την Μπάνια Λούκα.
Τελευταία ελπίδα η ΕΕ που… “κοιμάται”…
Η πρόσφατη κλιμάκωση στην πολιτική κρίση της Βοσνίας έρχεται καθώς η ΕΕ είναι αποσπασμένη με τις εξελίξεις τόσο στο εσωτερικό κάθε χώρας ξεχωριστά, όσο και στους ίδιους τους θεσμούς της και τους πολέμους στη Γάζα και την Ουκρανία. Ενώ η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ στα Βαλκάνια βρίσκεται σε ύφεση, πρωτίστως λόγω των δύο εν εξελίξει πολέμων και δευτερευόντως λόγω των επερχόμενων εκλογών.
Οι ηγεσίες της Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία και της Σερβίας λένε ανοιχτά ότι αναμένουν τις αμερικανικές εκλογές – υπονοώντας ότι ελπίζουν για νίκη του Τραμπ – την οποία πιστεύουν ότι θα τους δώσει τη δυνατότητα να περάσουν κάποιες από τις θέσεις τους.
Κύριο μέλημα και προτεραιότητα της ΕΕ θα πρέπει να είναι να μειώσει την ένταση και να μην επιτρέψει την κλιμάκωση μεταξύ της Μπάνια Λούκα και του Ύπατου Εκπροσώπου.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη που ασχολούνται με τη Βοσνία, ιδίως η Γαλλία, η Γερμανία, η Ιταλία και η Ολλανδία, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την επιρροή τους στον Ύπατο Εκπρόσωπο για να τον αποθαρρύνουν από την άσκοπη χρήση των μεγάλων εξουσιών του, καθώς αυτό πιθανότατα θα ωθήσει την Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία περαιτέρω στον δρόμο προς την απόσχιση.
Φυσικά η Ελλάδα παρά το γεγονός και είναι η πιο ισχυρή χώρα από διπλωματικής και στρατιωτικής άποψης στην περιοχή πέρα από υποσχέσεις και φανφαρονισμούς δεν συνεισφέρει και δεν ανακατεύεται στις εξελίξεις στα Βαλκάνια, μέσα στην αυλή της δηλαδή.
Πρέπει λοιπόν να πιέσουν τον Ντόντικ και την ηγεσία της Σερβοβοσνιακή Δημοκρατία να μην εφαρμόσουν τον αμφιλεγόμενο και αντισυνταγματικό νέο νόμο για τις εθνικές εκλογές του 2026. Η βοσνιακή κυβερνητική συμμαχία θα πρέπει να προχωρήσει με τα σχέδιά της να υιοθετήσει και στη συνέχεια να τροποποιήσει τον επιβαλλόμενο από τον Σμιτ εκλογικό νόμο.
Παράλληλα, η ΕΕ πρέπει να συνεργαστεί με τις ΗΠΑ για έναν οδικό χάρτη για το κλείσιμο του γραφείου του Ύπατου Εκπροσώπου. Αυτό μπορεί να απαιτεί κάποια πειθώ: Η Ουάσιγκτον βλέπει τον Ντόντικ ως μεγάλη απειλή για την κυριαρχία της Βοσνίας και τον Ύπατο Εκπρόσωπο ως το πιο ισχυρό εργαλείο για τον περιορισμό του. Ωστόσο, εάν η αντιπαράθεση μεταξύ Ντόντικ και Σμιτ κλιμακωθεί εκτός ελέγχου, θα δημιουργήσει κρίση στην πόρτα της ΕΕ.
Αυτή η κρίση μπορεί να αποτελέσει την θρυαλλίδα για την απόσχιση της Σερβοβοσνιακής, και από εκεί και μετά οι εξουσίες του Ύπατου Εκπροσώπου θα είναι άχρηστες και μπορεί τον λόγο για πολλοστή φορά να τον πάρουν τα όπλα.
Γιατί είτε το θέλουμε, είτε όχι, «η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης είναι τα Βαλκάνια» και όποτε η Γηραιά Ηπειρος το λησμονεί αυτό, το αποτέλεσμα είναι η στρατιωτική σύγκρουση. Και όσο η κατάσταση παραμένει ασταθής τόσο μεγαλώνει και ο κίνδυνος.